Prethodni tekst možete pročitati ovde
Pre bezmalo stotinu godinu, u davno naseljenoj, a potom i napuštenoj neolitskoj naseobini Starčevo Grad, arheološke ekspedicije Miodraga Grbića (Narodni muzej Beograd) i Vladimira J. Fjuksa (Harvard) pronašle su, pored brojnih drugih nalaza, više od 50.000 fragmenata i keramičkih posuda. To bogato otkriće pružilo je i tadašnjim i potonjim arheolozima mnogo reprezentativnog materijala za proučavanje starčevačke kulture, ali i za uspostavljanje njene hronologije.
Prema tehnici izrade, grnčarija te kulture podeljena je na tri grupe, na grubu, finu (uglačanu) i slikanu keramiku, s tim što je prva grupa najbrojnija i čini 70 posto materijala. Upravo ta tzv. gruba i dobro pečena keramika predstavlja jednu od bitnijih karakteristika tog razdoblja, jer se za njenu izradu vezuje poseban tip ornamentike – barbotin.
Neodoljivi rustični efekti
Reč je o glinenim detaljima, manjim ili većim, koji su majstori grnčari nalepljivali na već prosušene predmete i tako, dodatnim doterivanjem i prevlačenjem prstiju, dobijali neravne površine. Kako arheološkinja Jasna Vuković smatra (studija Deskripcija nasuprot interpretaciji: odnos tradicionalne i savremene arheologije prema problemu impreso-barbotin ranog neolita), ta tehnika ogrubljivanja vezuje se isključivo za obradu površine. Pritom, ne umanjujući estetsku funkciju te tehnike i dobijanje rustičnog efekta, ona smatra da se time postizala sigurnost da će se posuđe pokazati dugovečnije i otpornije.
Još jedna tehnika ukrašavanja keramike ili pak njene obrade primećena je među arheološkim nalazima. Reč je o impresu, tehnici urezivanja, za trun delikatnijoj od barbotina, jer se ona izvodila na mekoj/vlažnoj glini. Tu su majstori intervenisali po površini predmeta rukom ili nekim oruđem, te ga na taj način dekorisali. Nekada se pretpostavljalo da su polumesečasta utisnuća nastajala usecima noktiju. Međutim, noviji proučavaoci misle da bi prednost u ovom načinu izvedbe trebalo dati upotrebi tankih i oštrih predmeta.
Pored barbotina i impresa, arheološka građa potvrđuje i kombinovanje tih tehnika, ali i različite varijante ornamenata. No ono što posebno privlači pažnju, što se izdvaja među prelepim primercima keramičkog posuđa, jesu malobrojni predmeti i fragmenti koji su oslikavani. Ornamentika ove grnčarije je raznovrsnih motiva. Osnova je crvena (različitih nijansi), a ukrasi su izvedeni pravolinijski (šrafirane trake i trouglovi) i krivolinijski (spirale i girlande) sa belom ili mrkom/crnom bojom.
Venera iz Starčeva
U retke i dragocene predmete koji su pronađeni na lokalitetu Starčevo Grad dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka ubrajaju se dve glave (najverovatnije steatopignih figura) stubastog oblika sa ukoso izvedenim očima, obrvama, izjedna izvedenim nosom i urezanom kosom, poput onih iz Vinče, kao i jedna statueta sa plastično predstavljenim i naglašenim grudima.
Dragoslav Srejović smatra da su ti predmeti s predstavom ljudske glave bili namenjeni magijskim obredima, a pošto ni na koji način nisu individualizovani, niti su u naseobinama starčevačke kulture otkrivena svetilišta, pretpostavlja da u vreme srednjeg neolita nije bilo složenih religija. Te antropomorfne figurine mogle su biti korišćene u različitim prilikama, a s obzirom na to da su pronalažene sa drugim arheološkim materijalom, polomljene i odbačene, one su očigledno bile bezvredne po svršetku rituala.
Neolitski čovek poštovao je natprirodne sile, one koje su bile usko vezane za njegov svakodnevni život i rad, te je čitava religija tog razdoblja bila neposredna. Rituali su se obavljali u kući, staji ili na polju koje se obrađivalo, kako bi se prirodni elementi umilostivili.
Pomenuta statueta sa naglašenim grudima, sa ornamentom mrke boje na beloj prevlaci, naziva se Venerom iz Starčeva. Kako je Draga Aranđelović Garašanin ustanovila, veoma je značajna za hronološko proučavanje materijala. Ona se, poput drugih sličnih figurina sa izraženim ženskim atributima, vezuje za bavljenje zemljoradnjom i za kult plodnosti, koji je svoju ekspanziju doživeo u doba srednjeg neolita. Tome u prilog ide i bezmalo dve hiljade statua pronađenih u Vinči, i to samo u jednoj „kampanji”.
Starčevačka kultura, koja je trajala od oko 4800. do oko 4400. godine pre nove ere, bila je kultura matrijarhata, bez velikih mitova i religija, u potpunosti u skladu sa potrebama čoveka koji je verovao u htonske sile, u zemlju, i njoj se vraćao. Usled migracija i pod anadolskom kolonizacijom jugoistočnog i jugozapadnog Balkana, starčevačka kultura preobrazila se i iznedrila najnapredniju kulturu kamenog doba – vinčansku kulturu.
Neolitsko Starčevo – nedosanjani san
Arheološko nalazište Starčevo Grad danas je potpuno zapušteno i zaraslo u korov. Iako se smatra da je starčevačka kultura brend Starčeva i da promovisanje tog nasleđa ima ogroman turistički potencijal za kompletan južni Banat i Vojvodinu, velika ideja izgradnje arheološko-turističkog parka „Neolitsko Starčevo” nažalost nije zaživela.
Projekat arhitekte Miodraga Mladenovića „Neolitsko Starčevo” trebalo je da obuhvati, na 38 hektara površine, podizanje muzeja i repliku neolitskog naselja sa odgovarajućom ponudom za turiste, ali i za stručnjake iz zemlje i inostranstva.
Tako su u neposrednoj blizini lokaliteta iznikle 2014. godine nastambe poluukopane u zemlju, sagrađene od lakog drvenog materijala sa trščanim krovom. Replika naselja, prema projektu profesora Nenada Tasića, bila je sačinjena od tipičnog materijala za prirodni areal Dunavskog rita u doba neolita. Sastojala se iz tri polukružne zemunice, jedne sojenice sa ognjištem i torom za ovce, što je sa kompletnim pokućstvom trebalo da bude pokušaj rekonstrukcije svakodnevnog života neolitskog čoveka.
Nije prošlo ni tri godine od podizanja replike praistorijskog naselja, a ono je postalo, nečijom nepažnjom, najobičnije zgarište. Tu se zasad završio i san o izgradnji monumentalnog arheološkog parka u Starčevu. Međutim, ideja da se blago starčevačke kulture na neki način prikaže nije zamrla.
Ove godine, sticajem srećnih okolnosti, Starčevo je dobilo svojevrstan muzej u kome se nalazi postavka edukativnog karaktera „Starčevo kroz vekove”. Izložba je smeštena u zgradi nekadašnje nemačke škole na Trgu neolita i obuhvata replike predmeta, makete i ilustracije života i običaja u ovom naselju od neolita do savremenih dana. Pored prikaza najzanimljivijih događaja iz prošlosti Starčeva, planirano je da u drugoj fazi, izvan muzeja, bude izgrađena i replika jedne neolitske kolibe, kako bi posetioci i vizuelno imali pred sobom predočen život stanovnika ovog mesta pre 8.000 godina.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Naši gradovi u svemu prvi”, koji partnerski realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca, UG „Omnibus” iz Pančeva i RTV Šabac. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
