Prethodni, četvrti deo teksta možete pročitati ovde.
A ovo je stvarno „svetosavlje”
Navodno „svetosavlje” je politička doktrina ekspanzije i učvršćavanja organizacije Srpske pravoslavne crkve na teritoriji Jugoslavije posle Prvog svetskog rata. „Svetosavlje” nije teološka doktrina Svetog Save već politika Crkve. Na ime „svetosavlje” je verovatno najviše uticao teolog Dimitrije Najdanović svojim tekstom Svetosavska paralipomena iz 1932. godine kada je ustanovio i istoimeni časopis. Po političkoj orijentaciji bio je ljotićevac i sveo je svog Savu na fašizam.
Stvaranje Jugoslavije je bila idealna prilika da formirana Srpska pravoslavna crkva po naredbi Aleksandra I Karađorđevića o ujedinjenju svih pravoslavnih organizacija u jednu, „srpsku”, iz 1920. godine, započne od ove godine da nesmetano širi svoju administrativnu mrežu i zahvaćene teritorije konzervira za Srbiju u slučaju raspada „trojedne kraljevine”. Ujedinjenje je završeno kupovinom kanonskog nadleštva ove crkve nad jurisdikcijom Carigradske patrijaršije nad makedonskim teritorijama za 800 hiljada franaka. Širenje Srpske pravoslavne crkve po „srpskim” zemljama van šumadijskog jezgra teritorije Kneževine Srbije (iz autokefalne Beogradske mitropolije od 1879. godine) je postalo puzajući oblik budućeg teritorijalnog proširenja države Srbije. Napred ide Crkva, a za njom stiže vojska. Stoga „svetosavlje” štite svi pobornici Velike Srbije ma gde živeli. Otuda ujedinjene pravoslavne eparhije biraju ekspanzionističko ime za sebe. One neće Pravoslavnu crkvu u Srbiji ili u Kraljevini SHS već Srpsku pravoslavnu crkvu na prostoru Jugoslavije i univerzalnom prostoru sveta. O ovome sam u više navrata razgovarao sa Radovanom Bigovićem, dekanom Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, tokom 2008/9. godine dok sam pisao Muhameda na Isusovom krstu i siguran sam da će oni koji su sa njim bili bliski posvedočiti da je bio sklon stavu da je naziv srpske Crkve trebalo lokalizovati na teritoriju Srbije.
Međutim, patrijarh u Beogradu do danas nije pokazao pod kojim imenom je crkva kojom on upravlja imenovana po tomosu : da li kao Srpska pravoslavna crkva ili Pravoslavna crkva Srbije ili kao Pravoslavna crkva u Kraljevini SHS. Ovo drugo po redu je možda izvesnije jer tomos mora odrediti teritoriju nadleštva crkve radi razgraničenja sa drugim pravoslavnim crkvama, a Kraljevina SHS je zbog Crne Gore i Vojvodine nejasno područje za drugačiju odluku vaseljenskog patrijarha. Imajmo u vidu da vaseljenski patrijarh priznaje Crnogorsku mitropoliju za autokefalnu crkvu, a vojvođansku Sremsko-karlovačku mitropoliju ne samo za autokefalnu već i kao patrijarhat. Carigradsko oduzimanje patrijarhata Vojvodini u korist beogradske mitropolije ne mora biti verovatno. Do 1920. godine u Beogradu stoluje arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije dok u Sremskim Karlovcima stoluje – obratite dobro pažnju: njegova ekselencija arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački, patrijarh srpski. Vojvođanski je svesrpski. Ta titula je Aleksandrovim istupom u potpunosti prebačena na beogradskog mitropolita Dimitrija 1920. godine i od tada do danas boravi u ovom gradu. Uz to ide i stogodišnja neistina da je srpska patrijaršija obnovljena tek tada 1920. godine kako bi se dalo na značaju dejstvo srbijanske vojske i krune, i planovima „svetosavlja”. Ne, Patrijaršija je obnovljena u Sremskim Karlovcima 1848. godine izborom Josifa Rajačića za patrijarha i civilnog vođe Srpskog Vojvodstva. On je zbog toga veći od svakog patrijarha u Beogradu od 1920. godine do danas, ali ne i od petorice crnogorskih Petrović Njegoša pre njega, počev od vladike Danila I koji su bili šefovi nezavisne države. I nosili oružje bez mantije, Sv. Petar Cetinjski nije.
Dobijeni tomos od vaseljenskog patrijarha za ime i područje rada Srpske pravoslavne crkve u 1922. godini kanonski je osigurao da ova crkva izađe van granica prethodne Kraljevine Srbije (da li je tako ?) s obzirom na širinu Jugoslavije (Kraljevine SHS) i prelazi na sva područja u Jugoslaviji gde živi pravoslavno stanovništvo srpske i druge nacionalnosti. Ujedinjavanje svih prethodnih nezavisnih eparhija van Srbije u jednu patrijaršiju pod upravom Beograda (tobože Pećke patrijaršije) je u Jugoslaviji politički poduprt posebno Aleksandrom I Karađorđevićem bez koga ono ne bi uspelo. Aleksandar je Jugoslaviju shvatao kao nevidljivu Srbiju pod kontrolom srbijanskih oficira. Tek po atentatu na Stjepana Radića u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS 1928. godine je počeo da federalistički razmišlja. Njegove banovine iz 1929. godine su bile prevarna imitacija federacije jer je od devet njih pet konstruisao sa srpskom etničkom većinom. Sa Zakonom o izborima narodnih poslanika iz 1931. godine je osigurao odgovarajuću etničku glasačku dominaciju pojačanu odredbom da će dve trećine mandata dobiti lista koja ima najveći broj glasova. Naredio je i javno glasanje umesto tajnog. I onemogućio je nacionalne manjine i regionalne partije da imaju kandidate. I zabranio je velikim nacionalnim partijama, Mačekovoj HSS, da pod tim imenima postoje i izlaze na izbore. Mačekova je partija već ranije popuštala pred Aleksandrom i uklonila iz svog naziva da je „republikanska” i napustila je boljševičku Seljačku internacionalu u Moskvi, kojoj se pridružila 1924. godine. Sada više nije htela da popušta. Zato je na izborima 1931. godine pobedila Aleksandrova generalska partija Petra Živkovića Jugoslovenska radikalna seljačka demokratija koja je „osvojila” svih 305 poslaničkih mesta a od 2.324. 395 izašlih birača za njega je glasalo svih 2.324.395 glasača. Ona je jedina „partija” koja je izašla na izbore. Protiv takvog oblika demokratije i federalizma Srpska pravoslavna crkva izgleda da nije imala ništa protiv.
Zbog Aleksandrovog uništavanja države Crne Gore je bilo moguće pretvoriti autokefalnu arhiepiskopiju Crne Gore u deo beogradske patrijaršije i njen status zadržati na nivou mitropolije. Srpska pravoslavna crkva je postala beogradski instrument obuzdavanja priznavanja nacionalnog bića Crnogoraca i Makedonaca, kao i težnji crnogorskih Srba pristalica nezavisne Crne Gore, što je Aleksandar Karađorđević platio životom u atentatu Vlade Černozemskog u Marselju 1934. godine, dok sadašnji odnosi između Beograda-Podgorice-Skoplja pate od velikih zategnutosti. Razapeta je još uvek i Bosna i Hercegovina.
Kada Crkva skače
A kada je 1937. godine išao u Skupštinu na usvajanje Konkordat Kraljevine Jugoslavije sa Vatikanom kojim je zajemčena katolička misionarska evangelizacija naroda u Jugoslaviji, Srpska pravoslavna crkva se digla na noge protiv njega jer je njime napadnuta njena neformalna monopolska pozicija da se samo ona može širiti i izvoditi evangelizaciju u Jugoslaviji. Konkordat je pod pritiskom Milana Stojadinovića usvojen u Skupštini Jugoslavije sa 30 glasova više, ali do Senata u kojoj većinu imaju Srbi i gde pored izborno biranih srpskih senatora 50 odsto ostalih senatora samostalno bira Kralj (odnosno Regent) na potvrdu nije stigao, jer bi tamo verovatno bio osporen. Sa uporednom „tajanstvenom” smrću patrijarha Varnave Rosića, inače miljenikom Aleksandrovim, nastala je u Srbiji atmosfera obračuna sa Vladom i Skupštinom koju je Crkva dodatno raspalila sa kolektivnom ekskomunikacijom iz Crkve svih pravoslavnih poslanika u Skupštini i Vladi Kraljevine koji su glasali za Konkordat. Ekskomunikaciju je organizovao Varnavim zamenik vladika Nikolaj Velimirović. Kurs ka širenju Srpske pravoslavne crkve je osiguran 1938. godine izborom mitropolita crnogorsko-primorskog Gavrila Dožića za patrijarha srpskog. On je Crnogorac sa Morače, koji je 1918. godine bio član marionetske Podgoričke skupštine i predvodio delegaciju njenih poslanika kod Aleksandra I u Beograd donoseći mu radosnu vest da je dinastija Petrović Njegoš zbačena, Nikoli zabranjen dolazak u Crnu Goru, da Crna Gora prelazi u vlasništvo Srbije i da su Karađorđevići njihova dinastija.
Osim toga, Srpska pravoslavna crkva je sa emigracijom Srba ka drugim evropskim zemljama, Americi i Australiji postala interkontinentalna organizacija tako da je pojam „svetosavlja” postao globe-trotter.
Nema govora da će se Srpska pravoslavna crkva zbog raspada Jugoslavije vratiti unutar granica Srbije. Nema govora da će ona promeniti svoje ime. Nema govora da će ona prestati da negira nacionalno biće Crnogoraca i Makedonaca i neće sa tim prestati makar vaseljenski patrijarh opozvao tomos iz 1922. godine, i makar on priznao Makedonsku pravoslavnu crkvu i makar potvrdio svoje priznanje Crnogorske pravoslavne crkve iz XIX veka. I nema govora da će Srpska pravoslavna crkva prestati da koristi Srbe van Srbije u jugoslovenskom prostoru radi podrivanja političke stabilnosti napadnutih država. Nema nijednog ozbiljnog znaka da će se ijedna srpska pravoslavna eparhija van Srbije odcepiti od beogradskog štaba i osamostaliti ka autokefalnosti. Srpska pravoslavna crkva je danas izuzetno jaka budući da je deo politike Velike Srbije beogradske vlade. Otuda je ni nepovoljne istine o prošlosti njenih sadašnjih organizacionih jedinica ne uznemiravaju počev od činjenice da Sv. Sava nije od carigradskog patrijarha Manojla Sarantina dobio pisani tomos za osnivanje Žičke arhiepiskopije 1219. godine, da tomosa nije imala ni Dušanova Pećka patrijaršija osnovana 1346. godine, sve do 1375. godine, a da je Dušana za cara u Skoplju 1346. godine proglasio bugarski patrijarh Simeon uz prisustvo srpskih episkopa.
Srpska pravoslavna crkva ne pokazuje da je brine to što njene dve istorijske organizacione jedinice nisu imale tomosa 151 godinu posle osnivanja. Ali ona danas zbog nedostatka vaseljenskog tomosa odriče pravo na samostalnost makedonskoj crkvi, a ukrajinskoj crkvi odriče samostalnost iako ova ima vaseljenski tomos. A crnogorskoj crkvi odriče samostalnost jer ne priznaje crnogorsku naciju. Ona manevriše sa velikim samopouzdanjem sa protivrečnim argumentima zato što ima podršku Vlade Srbije koja se drži jezuitske politike „mača s medom”: bićeš onoliko autokefalan koliko te tvoj vladar brani i brani svoju teritoriju od drugog vladara i njegove crkve. Pobediće jača država a ne crkva i tomos.
U sutrašnjem, šestom i poslednjem nastavku: Da li je Sveti Sava bio nacionalista?
* * *
Tekst je preuzet iz knjige Moj Bog – pitajte popa dr Dragana Veselinova (profesora Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu), koja je februara ove godine izašla u izdanju Nove Pobjede iz Podgorice. Od 53 medaljona, tematskih odeljaka, ovo je 36. Pančevo Si Ti će objaviti ovaj tekst u šest nastavaka, svakog dana do subote, 19. marta.
Ilustracije i oprema teksta su redakcijski.