Prethodni, drugi deo teksta možete pročitati ovde.
Četvrta neistina: Sv. Sava je zakonopisac i utemeljivač države
Ne, Sava nije napisao nijedan originalan zakon, niti je osnovao državu. Osnivao je manastire i pisao tipike za ponašanje kaluđera u njima. Raška županija kao država postoji blizu 100 godina pre njega, a druge „srpske” države nekoliko stotina godina pre Save. Napisao je Zakonopravilo (Nomokanon) 1219-1220. godine kao biranu mešavinu već napisane crkvene istorije, već napisanih biblijskih i crkvenih pravila kao kanona patrijarha Fotija iz IX veka i već napisanih stogodišnjih civilnih zakona Vizantije do Zonarinog Kodeksa iz XII veka. Njegovo Zakonopravilo je zbornik tuđih pravila ponašanja napisanih pre njega uz malu sporadičnu adaptaciju domaćim običajima.
Savino Zakonopravilo nije ni prvi srpski ustav, jer ne određuje politički i pravni sistem Raške županije. A da je to bio, bio bi velika interkontinentalna senzacija posle Medinskog ustava Muhameda iz VII veka, engleske Magne carte libertatum iz 1215. godine i mađarske Zlatne bule iz 1222. godine, koje uređuju odnose među narodima, prava i obaveze kralja i aristokratije i sudski sistem. Osim toga, Stojan Novaković govori da se Zakonopravilo izgleda uopšte nije primenjivalo izvan crkvenih imanja i da sa državom nije povezano. On na to ukazuje s obzirom na to da nije jasno ko je u državi sudio i sprovodio kazne zbog dugova, prekršaja iz ortakluka, nepoštovanja pravila u vezi miraza (prćije), veridbe i braka, testamenta i nasledstva i drugo.
Među Srbima je prvi dokument koji uređuje opseg vladaočeve vlasti, prava i obaveze podanika i sudski sistem bio carski Dušanov Zakonik iz 1349. i 1354. godine pod nazivom „Zakon blagovjernago cara Stefana”, poslednjeg velikog Nemanjića. Njegov sin Uroš to nije. Ali, Dušanov zakon nije originalan jer je gotovo istovetan sa „Sintagmatom” Matije Vlastara Solunjanina iz 1335. godine, dakle, 14 godina pre Dušanovog. Matijin je rađen po azbučnom redu predmeta, dok je kod Dušana rađen po predmetnim celinama, što je bolje. Svejedno, Dušanov zakon je izbacio Savinog Nomokanona na svim mestima podudaranja.
Dušanov zakon je svakako značajan jer pravno uređuje politički, ekonomski i sudski sistem njegovog „carstva mu”, ali se ne manje od toga mora obratiti pažnja i na to da je ovaj zakon opisao Srbiju kao zemlju osobite mešavine vizantijskog i autohtonog uređenja Srba. Srbija nije ni Vizantija, ali nije ni franačka feudalna država. Po pravnom sistemu Srbija je Vizantija, po ekonomskom uređenju je bliska vizantijskom tržišnom i zemljišno-svojinskom uređenju, ali i mađarskom nepiramidalnom feudalnom sistemu. A u političkom smislu je Dušanovo carstvo ograničena saborska monarhija sa zakonom iznad vladara. Ona je odličan unikat.
Savin kompilacijski izvor za Zakonopravilo je osoben samo po izboru nekih već obrađenih tema i to je sve. Sava slobodno zastupa stare šizmatičke verske stavove i svoju interpretaciju hrišćanstva štiti očevom politikom ognja i on je istrebitelj drugačijih hrišćana, on je neprijatelj Rima uprkos tome što je njegov brat Stevan primio prvovenčanicu od pape Honorija III koga je on krunisao. Sava traži utopijski ravnopravni politički odnos Crkve i države, on zamišlja društvo kroz jednaku potrošačku raspodelu podanika uprkos stratifikaciji različitih socijalnih slojeva, on isusovački prezire trgovinu i novčanu privredu i ne kaže nijednu reč protiv očevog vandalskog rušenja srpskih zanatsko-trgovačkih gradova poput Niša, Skoplja, Prizrena, Gradca, Stoba, Svrljiga i drugih (zbog čega Srbija ni nema evropsku građansku istoriju), on nije protiv vladarske nadmoći kraljeva i svoje porodice, on nije za pravo vlastele na pobunu protiv kralja – kao u mađarskoj Zlatnoj buli, za njega je ropstvo biblijsko stanje koje on želi da reguliše kako bi izjednačio postupke prema robovima u Raškoj sa Romejom (Vizantijom), on želi više brige za bolesne i siromahe, ali je daleko ispod sistema vizantijske socijalne i bolničke zaštite (koju je, uzgred, preuzeo i unapredio Muhamed) i nije otišao dalje od manastirske pomoći prolaznim nevoljnicima. I, on nije mendinkant. Savina politička misao je na nivou starih apologeta zadružnog apostolskog sistema od pre 1.300 godina i bliska je slovenskoj krvnoj zadruzi.
Međutim, on je značajan zato što je pomoću Zakonopravila normativizovao deo socijalnih odnosa koji su pre njega bili izloženi usmenoj i lokalnoj samovoljnoj regulaciji vlastele, pri čemu on nije tvorac tih odredbi. Crkveni deo Zakonopravila je onoliko bitan koliko reguliše dnevne odnose između manastira i populusa na vizantijski način čime je Sava svakako dokazivao pred izbeglim vaseljenskim patrijarhom da je organizacija crkve pod njegovim bratom Stevanom Nemanjićem zrela za rang nadbiskupije. Savino mišljenje da su sve autokefalne crkve ravne Carigradskoj je bespredmetno, jer je od nje zahtevao priznanje i time sebe porekao. Međutim, nije jasno da li je Sava dobio tomos od izbeglog carigradskog patrijarha Manojla za osnivanje Žičke nadbiskupije, buduće Pećke patrijaršije. Njega, tomosa, nije video nijedan istoričar srpskog naroda niti će se patrijarh zakleti da je postojao.
Peta neistina: Sava je književnik
Ne, Sava nije književnik jer nije napisao nijedno književno delo i nijedno versko-književno delo poput Mahabharate i religijskih psalmi Oktoiha Jovana Damaskina: ni bajku, ni basnu, ni pripovetku, ni komediju, ni tragediju, ni putopis, ni crticu, ni ep, ni zagonetke, ni aforizme, ni novelu, ni satiru, ni memoare, ni dnevnik, niti roman. Jedini prividno duži necrkveni tekst koji je napisao u svojih ukupno 150-ak stranica je trebalo da bude biografija njegovog nepismenog oca čiji je život politički spasavao gurajući ga u manastir. Taj tekst se sastoji od jednog procenta stvarnih biografskih podataka o Stevanu Nemanji i od 99 procenata Savinog panegiričkog modeliranja svog oca kao novog Hrista opisanog pristrasnim patosom odvratne popovske slatkorečitosti. Sava nije opisao svog stvarnog oca već je u njega projektovao kalup doksološkog hrišćanina kako je on zamišljao idealnog čoveka po Hristu, živog anđela na zemlji. Nijedan kralj ne bi vladao nijedan dan kada bi bio Stevan Nemanja po Savi, ali bi takvog kralja dobričinu u bajkama mogao da poželi Volt Dizni u svojim crtanim filmovima.
Nisam siguran da li je Jovan Deretić ovaj Savin hagiografski spis svrstao u književni rad. Na to nisam naišao, mada je u pravu kada je govorio da su biografije svetaca bile omiljeni oblik prvih književnih radova u čitalačkoj povesti naših starih. Bile su po njemu „glavni i skoro jedini predmet” književnog pera.
Osim onog jednog korisnog biografskog procenta o svom ocu, ovih 99 odsto su bezvredni verski ditiramb zbog kojeg bi se Sava teško učlanio u Društvo književnika Srbije. Sava nije opisao oca već sebe. Kada bi zadrti hrišćanin Petrarka čuo da Savu smatraju književnikom verovatno bi zamolio za čašu hladne vode. Da i Stevan Prvovenčani (i monah Domentijan) nije napisao svoju biografiju o ocu Nemanji, mi bi o raškom županu malo znali. Stevan Prvovenčani je stvarni biograf svog oca, Sava nije.
Nije nemoguće da Savino pismo iz Jerusalima studeničkom igumanu Spiridonu neko klasifikuje književnim radom. Možda bi bibliotekar početnik to učinio. Ali je taj kratki turistički izveštaj uz lirsko obaveštenje da se Sava sa pratnjom tamo teško razboleo, po meni, ne manje vredan pomena zato što je u njega tačno na polovini teksta, sasvim nevezano od njegove sadržine, ubačena nasilna rečenica koja glasi u arhi-perfektu da to pismo „pisa milošću Božijom prvi arhiepiskop sve srpske zemlje, Sava grešni”. Ova rečenica potpuno cepa sklad pisma. To teško da može biti Savina rečenica. On nije znao za „sve srpske zemlje” i ne bi se potpisao na polovini pisma pre nego što pismo završi. Jer, bio je izvanredno pismen i proceduralan. Da li ćemo saznati ko je možda falsifikovao Savu radi „svetosavlja”? A kada se on na kraju pisma zaista potpisao, nije pomenuo da je arhiepiskop svih srpskih zemalja. Rekao je skromno: „Sava, prvi arhiepiskop”. Mada ni svoj rang nije morao da istakne jer je pisao prijatelju. Tako se krivotvorenjem gradi kult?
Zar vas ovaj falsifikat o navodnim Savinim svim srpskim zemljama nekoga u srpskoj Crkvi u XX veku ne podseća na stvarnu titulu moskovskog mitropolita Jova koji je titulu patrijarha sve Rusije stekao 1589. godine? Ruska patrijaršija je tek te godine ustanovljena pod pritiskom Borisa Godunova na slabog carigradskog patrijarha Jeremiju, radi centralizacije vlasti Moskve. Njom su objavljene ekspanzionističke namere Kremlja – koji od 1589. godine i nosi ovo ime, da u ime ruskog jedinstva nastavi sa imperijalnim širenjem teritorija. Rusija će biti tamo gde patrijarh kaže da žive Rusi bez obzira na to da li tu žive i ko još tu živi. Tu titulu moskovskog patrijarha su 1590. godine priznale sve četiri glavne istočne patrijaršije u Turskoj: Jerusalimska, Antiohijska, Aleksandrijska i Carigradska. A Srpska je imitira posle 330 godina sa istim namerama? Ali bez priznanja četiri patrijaršije takve titule.
Nije Sava književnik ni stoga što je sastavio organizacioni statut za ponašanje kaluđera na Hilandaru i druge tipike. Taj hilandarski tipik, uostalom, nije originalan već je prepis pravila koja su odavno utvrđena perom Sv. Antonija iz Egipta, Sv.Vasilija iz Cezareje, Sv. Pahomija iz Luksora, Sv. Antonija iz Padove – svi su iz IV veka, i naravno, Sv. Benedikta iz Monte Kasina iz V veka. Uvodni deo hilandarskog tipika je prepis Evergetidskog, Bogorodice Dobrotvorkinje, tipika iz njenog manastira u Konstantinopolisu kada je Nemanja bio tamo zatočen 1172. godine. Ostali delovi tipika su najvećma samostalna Savina kompilacija, sinaksarion tuđih tipika. Radoslav Grujić je kazao da „izgleda da će ova eklektička sklonost trajno odlikovati Savin reformatorski rad”. U to spada i upadljivo Savino oponašanje „slatkog” stila izražavanja Sv. Pavla. Savin tipik se nije dugo primenjivao u Hilandaru, zamenio ga je tipik raškog vladike Grigorija II iz 1305. godine, a njegov originalni primerak se čuva u Rusiji. Danas je, kažu, on vraćen u život črnorizaca na Atosu. Ne znam, nisu mi to rekli kada sam tamo bio 2002. godine.
Sava nosi jednu zaslugu za koju nije znao da će to biti, a koju Crkva nerado ističe: pisao je na narodnom jeziku u skladu sa pravilima Vaseljenske crkve. Ko želi autokefalnost Crkve mora pisati Božije reči na svom jeziku i tako je širiti u svom narodu. Pravilo su u naš stari narod doneli Kiril i Metodije a odobrio ga je, što se liturgijskog jezika tiče, suprotno praksi Rima, papa Hadrijan II. Kod pravoslavnih Božija reč nije tajna kao kod rimskih katolika, gde je latinski jezik Biblije kao Jeronimove Vulgate davao široki prostor popovima da neukom narodu tumače Boga nezavisno od njenog sadržaja i sprečavao lično razumevanje Spisa. Od Save je odustala vladičanska elita među Srbima u Vojvodini u XVIII i XIX veku jer je širila čudovišnu kombinaciju „učenog” jezika sastavljenog od starog slovenskog jezika iz doba prvog prevoda Biblije Kirila i Metodija sa novim koji se pojavio na liturgijama za vreme Save, koji lingvisti nazivaju crkveno-slovenskim, i potom bio unakažen ruskom penetracijom posle 1726. godine kada su na poziv beogradskog mitropolita Mojsija Petrovića po smrti Petra Velikog stigli njegovi duhovnici da stvore novi liturgijski i javni rečnik. Tek će Vuk Karadžić da ga obori u književnosti i državnoj administraciji, ali u liturgiji ne. Vernici u crkvama i dalje slušaju popa na jeziku kojim nikada nije govorio ne samo srpski narod već nijedan slovenski narod od Jadrana do Kamčatke. Zato stvarnog govornika Savu na narodnom jeziku Srpska pravoslavna crkva ne slavi, da ne prizna sramotu zbog denacifikacije srpskog naroda, da mu je htela oduzeti kičmu i da mu još sedi na grbači.
Rusi su se ponašali suprotno od Srba. Oni su pod upravom moskovskog mitropolita Filareta Drozdova preveli u XIX veku Novi zavet i liturgijski opussa starog ruskog na savremeni narodni jezik. Odrekli su se privilegije da jedino popovi smeju razumeti Hrista i tumačiti ga po svojoj volji. Mi, u Vojvodini, ne. Stratimirovićeva Sremsko-karlovačka mitropolija i Hadžićeva Matica srpska u Novom Sadu nije prevela Bibliju na narodni srpski ili hrvatski jezik, već su to učinili za sve Srbe i Hrvate sveta narodni učitelji Vuk Karadžić i novosadski, beogradski i zagrebački filolog Đura Daničić. Preživela je na nemom jeziku jedino srpska liturgija koja još čeka na izbavljenje od greške iz XVIII veka. A Hadžiću, svakako izuzetno velikom srpskom patrioti i znanstveniku, na grobu prkosno piše njegovo ime azbukom koju narod više ne uči. Osim popova, lingvista i slavista.
Mijo Mirković u svojoj Ekonomskoj historiji Jugoslavije navodi Tade Smičiklasa iz njegove Dvijestogodišnjice oslobođenja Slavonije iz 1891. godine da su turski janičari našeg porekla čitali Novi Zavet iz 1563. godine na ćirilici, na čakavskom narečju istarskih protestanata, verovatno štampanoj u Dubrovniku, kog su izdavači namenili „vsim slovenskoga jazika ljudem i to najprvo Hrvatom i Dalmatinom, potom takajše Bošnjakom, Bezjakom, Serbljom i Bulgarom”. Još smo tada govorili jednim jezikom, kao i danas, većina nas. Zašto je Crkva htela da stvori i nametne narodu nenarodni jezik, da nas razdvoji, još uvek nije do kraja razjašnjeno.
Šesta neistina: Sava je stvorio „svetosavlje” kao teološku doktrinu
Ne, Sava nije stvorio „svetosavlje” kao teološku doktrinu već su „svetosavlje” po rečima Nikolaja Velimirovića „u naše vreme formirali mlađi profesori i studenti Bogoslovskog fakulteta u Beogradu” i ono je „pravoslavno hrišćanstvo srpskog stila i iskustva izraženo u bogougodnim ličnostima, prvenstveno u svetom Savi Nemanjinom”. Programsku srž „svetosavlja” su utvrdili vladika Justin Popović i srbijansko-hercegovačke-crnogorske nacionalističke vladike 30-tih godina XX veka u Beogradu i kasnije kao političku i religijsku zaštitu srbijanskog gospodstva nad drugim Srbima i „pravu” šumadijske Srbije na teritorije drugih Srba u ime kultnog nemanjićkog sveca koji sa tim nema nikakve veze.
U sutrašnjem, četvrtom nastavku: Jedna obmana vladike Nikolaja Velimirovića
* * *
Tekst je preuzet iz knjige Moj Bog – pitajte popa dr Dragana Veselinova (profesora Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu), koja je februara ove godine izašla u izdanju Nove Pobjede iz Podgorice. Od 53 medaljona, tematskih odeljaka, ovo je 36. Pančevo Si Ti će objaviti ovaj tekst u šest nastavaka, svakog dana do subote, 19. marta.
Ilustracije i oprema teksta su redakcijski.
