Knez Miloš Obrenović je na Đurđevdanskoj skupštini, 1818. godine, u manastiru Vraćevšnica, Kragujevac učinio prestonicom zemlje koja se tek obnavljala od ratnih stradanja, piše u fotomonografiji „Kragujevac” Predraga Cileta Mihajlovića, istoričar Dejan Obradović. Tome su doprineli njegov položaj u središtu zemlje, skoro potpuno čisto srpsko okruženje i blizina šuma za slučaj opasnosti. „Zlatno doba” Kragujevca vezano je za period od 1818. do 1841. godine kada su na širem prostoru, koji danas nosi simbolično ime – Milošev venac, nastali objekti u kojima je bila smeštena Kneževa porodica, državne i prosvetne ustanove Kneževine Srbije – Dvor Kneza Miloša, Amidžin konak, Konak kneginje Ljubice, Stara crkva…
„Od tada se”, piše rano preminuli istoričar Obradović, „istorija moderne Srbije ne može ni zamisliti bez Kragujevca”. Deo tog „zlatnog doba” Kragujevca svakako je Knežev arsenal, prostor koji se u život građana Kragujevca vraća kroz muzički festival Arsenal fest, koji krajem jula svake godine okupi na desetine izvođača, i više desetina hiljada ljudi.
Statisti na snimanju filma u Kneževom arsenalu
Poslednjih godina, Knežev arsenal je posebno zanimljiv, kako muzičkoj, tako i filmskoj industriji, pa su na toj lokaciji snimani brojni muzički spotovi, ali i domaći i inostrani filmovi i serije, poput filma italijansko-irske koprodukcije, koji prikazuje izgradnju verovatno najpoznatijeg broda u istoriji, „Titanika”.
Arsenal fest
A sve je počelo premeštanjem Topolivnice iz Beograda u Kragujevac (1851.) i prvim izlivanjem topova 15/27. oktobra 1853. godine, pod upravom Francuza Šarla Lubrija (1798-1854). Lubri je, kao prvi upravnik Topolivnice, mnogo zadužio Kragujevac. Po dolasku u Kragujevac, radio je kao kontrolor privatne livnice u Dueu. Lubri je iz Pariza krenuo 24. decembra 1852/5. januara 1853. godine a u Beograd je stigao 16/28. januara 1853.godine. Četiri dana kasnije potpisao je ugovor o angažmanu za direktora Topolivnice u izgradnji i odmah se uputio u Kragujevac. Pod njegovim nadzorom, u prisustvu kneza Aleksandra, u Topolivnici su 15/27.oktobra 1853. godine izliveni prvi topovi. Njegovim zalaganjem osnovana je pri Topolivnici prva Zanatlijska škola (14/26. marta 1854. godine). U to vreme je otvoren pitomački internat, kojem je Lubri bio na čelu. Na položaju direktora Topolivnice ostao je do 1/13. septembra 1854. godine, kada je predao dužnost poručniku Petru Protiću i vratio se u Pariz, gde je ubrzo umro.
Topolivnica je 1883. godine prerasla u Vojnotehnički zavod, koji 1923. godine privremeno dobija novo ime – Artiljerijsko-tehnički zavod.
Radionica vojno tehničkog zavoda oko 1910. godine
Prvi top na Balkanu
U kompleksu Vojnotehničkog zavoda, u objektu „Čaurnice”, 1884. godine zasijala je prva električna sijalica.
Vojnotehnički zavod je učestvovao na svetkim izložbama u Anversu (1885.) i Parizu (1889.), kao i na Balkanskoj izložbi u Londonu (1907.). U vezi sa Topolivnicom bilo je i osnivanje Vojno-zanatlijskke škole u dva maha, 1854. i 1862. godine.
Industrijska arhitektura, karakteristična za izgradnju Kneževog Arsenala, preuzeta je od Nemačke i Francuske. Karakterišu je crvena opeka, drveni doksati i stepeništa, izlomljeni krovovi pod crepom i visoki dimnjaci, koji čine skladnu celinu. Sa obe strane ulaza, nalazi se po jedna topovska cev na betonskom postamentu. Smatra se da je inženjer Todor Toša Selaković imao najviše uticaja na izgradnju ovog vojnotehničkog kompleksa.
Izgradnja novog državnog središta od velike je važnosti i za srpski urbanizam. Vojna industrija, piše u fotomonografiji „Kragujevac” arhitekta Veroljub Trifunović, daje pečat unoseći tehnologiju, ali i prostorne obrasce razvijenih industrijskih zemalja. Objekti Vojnotehničkog zavoda su primeri industrijske arhitekture, daleko iznad opšteg nivoa gradnje u srpskim gradovima. Neki od njih su, navodi Trifunović, na najmodernijoj liniji nastajanja nove arhitekture internacionalnog stila.
Dve decenije između dva svetska rata donose izgradnju Vojnotehničkog zavoda kapitalnim proizvodnim i pratećim objektima – Uprave, Vojnozanatske škole, Radionice, po belgijskim projektima.
Knežev arsenal danas
Knežev arsenal danas
Međutim, kada se ništa ne snima taj prostor izgleda poprilično oronulo i zapušteno, izgleda kao prostor o kom decenijama niko ne vodi računa. Polomljena stakla i otpala fasada čine da ovo mesto izgleda jako loše. Knežev arsenal je autentični vojno-industrijski i arhitektonski kompleks u Srbiji i Evropi. Proglašen je za kulturno dobro od velikog značaja 1979. godine.
Muzej stara livnica
Muzej stara livnica danas
U Kneževom arsenalu nalazi se muzej Stara livnica koji ima svojevrsnu postavku oruđa i oružja i prateće opreme 19. i 20. veka, prepravljenih ili proizvedenoj u kragujevačkoj fabrici oružja.
Stara livnica nalazi se u najstarijem sačuvanom objektu fabrike „Zastava oružje” – u zgradi nekadašnje Livnice, izgrađene 1882. godine. Sa primenom novih materijala – gvožđa, betona i stakla, udruženih sa dekorativnim elementima koji odgovaraju savremenoj evropskoj industrijskoj arhitekturi – skoro da se može smatrati pretečom nečega što će kasnije (početkom 20. veka) biti definisano kao pokret Bauhaus. Sveže ideje sa Zapada, najverovatnije je u fabriku doneo inženjer Todor Toša Selesković, koji je i rukovodio Livnicom od 1881. do 1892. godine. Pretpostavlja se da je on bio i projektant, jer se školovao u Nemačkoj, gde su se ti savremeni pokreti u umetnosti i začeli. Povodom stogodišnjice fabrike, 1953. godine, objekat je stavljen pod zaštitu države kao kulturno dobro od velikog značaja. Livnica se koristila do kraja sedamdesetih godina 20. veka (do 1968), a s promenom namene u tu zgradu je smešten muzej fabrike sa nazivom „Stara livnica”. Ujedno, to je jedan od malobrojnih objekata koji je izdržao sva ratna razaranja (Prvi i Drugi svetski rat, pa i poslednje bombardovanje 1999) zahvaljujući načinu gradnje, tzv. bondručni sistem u kombinaciji sa ciglom, betonom i gvoždjem, učinio je objekat vrlo stabilnim i snažnim.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
