Prvo ćemo prikazati kako je događaje iz ovog perioda opisao dr Mihovil Tomandl u kratkom tekstu „Pančevo za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918)”. To je vreme kada se, kako Tomandl kaže, „Austro-Ugarska raspada” što koriste brojni narodi koji su živeli na teritoriji ove velike države u želji da konačno ostvare svoje romantičarske nacionalne projekte. Mađari su prvi osnovali svoje nacionalno veće i poslali pozive svojim činovnicima u svim gradovima da osnuju svoja narodna veća. Pančevački župan Nedecki je tim povodom sazvao 1. novembra vanrednu skupštinu Proširenog senata. Građani Pančeva, kao i austrijski oficiri koji su uklonili svoja obeležja, pokazali su veliko interesovanje za ovaj događaj i pojavili su se u velikom broju u zgradi Magistrata.
„Dr Ignjac Rada, gradski načelnik, izjavio je u ime celokupnog činovništva da se s oduševljenjem priključuje Mađarskom narodnom veću. (…) Međutim, iz skupštinskog zapisnika se vidi, da je odmah posle donošenja tih zaključaka, Pera Miloradović, član pomenutog Odbora, u ime svih Srba članova Proširenog senata pročitao sledeću izjavu: Pošto su sve srpske političke i kulturne ustanove razrešene, pošto nemamo slobodu govora i dogovora niti pak slobodu štampe, nemamo ni mogućnosti da upoznamo teškoće i prilike našeg naroda. Iz tih razloga nismo u stanju da ovom prilikom u ime srpskog građanstva kakvu meritornu izjavu damo.”[1]
Ove Miloradovićeve reči su, po dr Tomandlu, proizvele „jedan mučan utisak” kod okupljenih građana nesrpske nacionalnosti. To svakako možemo smatrati očekivanom reakcijom jer je Miloradovićeva izjava najavila drugačiji rasplet od onog koji su oni priželjkivali.
Formiranje Srpskog veća
Sutradan je održan skup građana srpske nacionalnosti u kancelariji Srpske pravoslavne crkvene opštine. Skupština se pretvorila u zbor jer je pristigao veliki broj građana. Dr Jovan Bogdanov obavestio je prisutne o radu te konferencije, a potom je izabrano Srpsko narodno veće koje je brojalo 26 članova. Doneli su sledeće odluke: jezik Veća je srpski sa ćirilicom, da putem plakata objave osnivanje Srpskog narodnog veća, da se obaveste srpski politički centri o postojanju i radu ovog tela, sarađuje se sa mesnim Mađarskim narodnim većem samo po pitanjima od zajedničkog interesa (lična i imovinska bezbednost), da se izvesti mesno Mađarsko veće o organizaciji Srpskog veća: „Sa skupštine je upućena delegacija, sa Pajićem na čelu, velikom županu Nedeckom da mu saopšti osnivanje Srpskog narodnog veća, sa izjavom da više neće da imaju veze s većem koje mađarske vlasti budu osnovale.”[2]
Da se pomenuta dešavanja nisu spontano dešavala dr Tomandl zaključuje iz svedočanstva koje je Giga Stojnov zapisao o datim događajima u svojoj knjizi „Oslobađanje Pančeva”. On kaže da su se srpski omladinci, čuvši na skupštini da Mađari sa Srbima i Nemcima žele da osnuju zajedničko narodno veće, sastali radi dogovora kako da osujete taj predlog.
S druge strane i Mađari, na osnovu zaključaka Proširenog senata, organizuju zbor pred Magistratom: „Na balkonu se nalazio gradonačelnik dr Rada, gradski kapetan dr Rot, reformatorski sveštenik Gaćal, advokat dr Sima Bartman, tipograf Franc Leopold i još neki viđeniji Mađari i Nemci.” Prisutne je gradonačelnik obavestio o telegramskoj poruci Mađarskog narodnog veća iz Budimpešte. Predloženo je osnivanje lokalnog Veća, a potom su izabrani i članovi Narodnog veća „u koje su za predsednike izabrani: Rada, Gaćal i Leopold, a za sekretare dr Bartman i Aleksandar Preler, te predstavnici Mađara, Nemaca, socijalista, vojske i pošte. (…) I ovo Narodno veće osnovalo je narodnu gardu koji su sačinjavali mađarski i nemački građani, vršeći službu u Donjoj varoši.”[3]
Balkon Magistrata sa koga su se okupljenim građanima obratili gradski čelnici
Radi bolje komunikacije između ove dve strane srpski Odbor je odredio pet svojih članova da obavljaju taj zadatak. Komunikacija je uspostavljena u više navrata i različitim povodima: posle nekoliko incidenata na insistiranje srpske strane iz njihovog dela grada povučene su žandarmerijske patrole (koje je u cilju očuvanja reda i mira zamenila Narodna garda), potom su zatražili od velikog župana da se nemački vojnici udalje iz grada. „Srbi su sa Mađarskim narodnim većem imali dodira samo u još dva slučaja i to najpre kad su s njima zajednički izvršili popis hrane, koja se nalazila u kasarnama, a zatim kad je trebalo da se obezbedi dovoz od dva vagona šećera, koja su bila namenjena pančevačkom građanstvu. Mađari su tada već bili duševno skrhani i vrlo pogruženi, jer su videli da je nastupio slom Austro-Ugarske Monarhije, a i da nemađarske narodnosti u Ugarskoj neće više da ostanu u zajednici sa njima.”[4] Ova ocena dr Tomandla na najbolji način prikazuje raspoloženje mađarske zajednice.
Knjige – nepoželjni svedoci
Drugi izvor koji će nam poslužiti da razumemo kakvo je bilo raspoloženje nesrpskog stanovništva Pančeva je, takođe, delo dr Mihovila Tomandla – „Uništenje triju monografija u Pančevu posle oslobođenja 1918. godine”. U ovom kratkom tekstu govori se o sudbini tri knjige, dve nemačke i jednoj mađarskoj, koje su nestale.
„Uništili su ih njihovi izdavači iz bojazni da bi u novom imperijumu naišle na negodovanje i osudu zbog nepovoljnog prikaza političkih odnosa Mađara odnosno Nemaca prema Srbima za vreme ranije vladajućeg režima.”[5] Sam Tomandl ocenjuje da je njihova reakcija bila preterana.
Prva knjiga koja je uništena je istorija Francfelda (Kačareva) izdata povodom proslave stogodišnjice osnivanja te opštine (1892). Oko hiljadu primeraka knjige spalili su Nemci, opštinski službenici. U sačuvanim primercima se ne može naći ništa šovinističko i uvredljivo za Srbe, već je naprotiv, kako kaže dr Mihovil Tomandl, jedna dobro uređena monografija.
Druga knjiga je „Dnevnik” koji su vodili kaluđeri Franjevačkog manastira u Pančevu. Iz originala su isečeni delovi koji se odnose na period Mađarske revolucije i Bahovog apsolutizma, a potom je najveći deo primeraka uništen.
Treća knjiga koju autor navodi je „Monografija Pančeva” na nemačkom jeziku, koju je izdala Pučka banka. Ovo temeljno istorijsko delo je rad većeg broja autora, počev od profesora Vizoljija, Leonarda Bema, Karla Vitišlagera, kao i mnogobrojnih stručnih saradnika iz određenih oblasti. Samo u poglavlju koje prikazuje period revolucije 1948-49. pisac je, po oceni Tomandla, pristrastan i vidno nenaklonjen Srbima. Monografja je ušla u štampu za vreme rata, ali je završena tek posle 1928. godine i nikada nije puštena u slobodnu prodaju.
„Razlog zbog čega je ta monografija trebalo da bude dovršena leži u političkim prilikama nastalim oslobođenjem Vojvodine od Mađara 1918. godine. Mađari i Nemci u Pančevu nisu nikako hteli da se pomire sa postojećim novim imperijumom i oni su ga ignorisali, očekujući da će doći do revizije Trijanonskog ugovora i da će Vojvodina ponovo pripasti Mađarskoj. Oni su se odvajali od saradnje sa srpskim autohtonim življem, pa čak izbegavali i svaki uži dodir s njim.”[6]
Jedan od autora Karlo Vitišlager, koji je ujedno bio i štampar ovog dela, pripadao je po Tomandlu toj grupi šovinista i separatista, pa je tek posle jedanaest godina, kada je potpuno izgubio svaku nadu o mogućoj reviziji međudržavnog ugovora, priznao postojeće stanje stvari za trajno i nepromenljivo. On tada u jednom delu monografije kaže: „Konačno, ne možemo a da ne spomenemo da bi bila poželjna zajednička saradnja svih naših merodavnih građana za procvat našega grada. Ova se želja odnosi na postojeće narodnosti koje još uvek gaje separatizam. Koliko god su još i danas nepotpune dodirne tačke u društvenom životu, to se taj separatistički duh ne sme terati do krajnosti, jer bi time zajednička saradnja bila onemogućena. Ozbiljni ljudi, plemići srca, koji poseduju istinsko obrazovanje, ne smeju dalje tako da postupaju, jer se obaveza društva u provinciji – gde nema plemstva, ali zato od iskoni zdrav građanski stalež – da svoju uzvišenu dužnost pravilno shvati i ispuni. – Bude li ono nastojalo da na osnovu demokratskih načela izgubljeno nadoknadi, onda će ono ukazati domovini neosporno veliku uslugu.”[7] I pored ovih reči Vitišlager je odštampane knjige, osim par primeraka koje je podelio najbližim prijateljima, dugo držao u svom magacinu, gde su ti primerci trajno oštećeni i potpuno propali, pa ih je prodao fabrici papira.
Ovakvo ponašanje Mađara i Nemaca govori o njihovom dubokom nepoverenju prema novim vlastima, kao i o velikom strahu od odmazde. Kao što smo mogli da vidimo, a i moglo se očekivati, jednom broju Mađara i Nemaca je trebalo dosta vremena da prihvate, ukoliko je do toga uopšte došlo, novonastalu situaciju u kojoj ponovo žele da budu punopravni i aktivni učesnici života gradske zajednice.
[1] Dr Mihovil Tomandl: Pančevo za vreme Prvog svetskog rata (1914.1918), str.102.
[2] Ibid, str.105.
[3] Ibid, str.109.
[4] Ibid, str.111.
[5] Dr Mihovil Tomandl: Uništenje triju monografija u Pančevu posle oslobođenja 1918. godine, str.151.
[6] Ibid, str.154.
[7] Ibid, str.154.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
