Prethodni nastavak feljtona možete pročitati ovde)
Ugovorni odnos sa „Grejanjem” grupe potrošača iz ove studije, kao i ogromne većine kupaca toplotne energije iz Pančeva, nije ustanovljen pisanim ugovorom već pukom činjenicom da su oni u nekom trenutku počeli da primaju uslugu. Takvo, ex lege ustanovljenje odnosa je decenijama bilo zakonsko pravilo, i ne bi trebalo da više postoji otkako su 2014. godine i Zakon o energetici i Zakon o zaštiti potrošača uveli obavezu zaključenja pisanog ugovora između pružaoca i korisnika usluge. Kako zakonodavac nije uskladio propise niti pokazuje nameru da to učini, ex lege ustanovljenje odnosa, iako od 2016. godine derogirano, nastavlja da postoji na osnovu spornog člana 13 važećeg Zakona o komunalnim delatnostima. U stavu 1 tog člana, Skupštini jedinice lokalne samouprave je povereno da svojim odlukama pored ostalog propiše „opšta i posebna prava i obaveze vršilaca komunalne delatnosti i korisnika usluga na svojoj teritoriji, uključujući i način plaćanja cene komunalne usluge”. Stavom 5 je predviđeno da se takva odluka „neposredno primenjuje na sve ugovorne odnose vršilaca komunalne delatnosti sa korisnicima komunalnih usluga kao opšti uslovi poslovanja”, a stavom 6 da „ukoliko odlukom skupštine jedinice lokalne samouprave o obavljanju komunalne delatnosti nije predviđeno zaključenje pojedinačnih ugovora između vršioca i korisnika komunalnih usluga, smatra se da je ugovorni odnos o pružanju komunalne usluge nastao započinjanjem korišćenja komunalne usluge, odnosno početkom pružanja komunalne usluge u skladu sa propisima kojima se bliže uređuje obavljanje te komunalne delatnosti.” Kao što smo rekli u Opštem delu, ovakvom zakonskom formulacijom ne isključuje se primena Zakona o obligacionim odnosima, u smislu da bi lokalna samouprava mogla podzakonskim aktima da uredi ugovorni odnos suprotno opštim pravilima ugovornog prava koja su sadržana u tom sistemskom zakonu.
Odluka Grada Pančeva je pre poslednjih izmena bila na liniji ex lege ustanovljenja ugovornog odnosa između pružaoca i kupca komunalne usluge. Naoko, te izmene su je uskladile sa članovima 429 i 360 Zakona o energetici i članom 87 Zakona o zaštiti potrošača, pa stav 1 člana 33 važeće Odluke iz 2015. godine glasi da se „ugovor o prodaji toplotne energije između energetskog subjekta i kupca zaključuje u pisanoj formi”. Ali dok Zakon o energetici implicira poštovanje zakonopisca za načelo slobode ugovaranja iz Zakona o obligacionim odnosima jer, sa jedne strane, govori o dužnosti obe strane da zaključe ugovor u roku od dve godine (član 429) a sa druge strane samo energetskog subjekta (pružaoca usluge) prekršajno kažnjava ako takav ugovor ne zaključi (član 390 stav 1 tačka 9), pančevačka Odluka jasno kažnjava kupca (potrošača) ako ugovor ne bude zaključen, mada taj čin ne naziva kaznom: prema stavu 3 člana 33 Odluke, ukoliko kupac odbije sklapanje pisanog ugovora o prodaji toplotne energije, energetski subjekat nije dužan da je isporučuje. Kada se sagledaju ostale odredbe, jasno je da ugovorni odnos u tom slučaju neće prestati – a morao bi da prestane, jer ga jedna strana neće – već će usluga bitiobustavljena pa će potrošač morati da plaća fiksni deo cene. A kada se pogleda stav 2 člana 33, jasno je da je izričito pozivanje Odluke na Zakon o energetici iz 2014. godine puko zamazivanje očiju: rečenica „ukoliko ugovor o prodaji toplotne energije nije sklopljen u pisanoj formi, smatra se da je ugovorni odnos između energetskog subjekta i kupca nastao sa danom isporuke toplotne energije kupcu” poručuje da je Odluka i dalje „na liniji” derogiranog člana 13 Zakona o komunalnim delatnostima koji skupštini jedinice lokalne samouprave daje pravo da bira da li će predvideti da taj odnos nastaje ex lege ili zaključenjem pojedinačnog pisanog ugovora.
Članom 88 Odluke iz 2015. nateruju se svi kupci bez ugovora da zaključe ugovore u roku od godinu dana od njenog stupanja na snagu – što je suprotno načelu autonomije volje iz Zakona o obligacionim odnosima – a kupcima koji već imaju zaključen ugovor sa „Grejanjem” poručuje se da njihovi ugovori važe do sklapanja novog ugovora (po uslovima iz Odluke iz 2015), a najkasnije do isteka dve godine od stupanja Odluke na snagu (dakle, 2017. godine).
Kako se iz priloženog vidi, ne samo što je za kupce bez ugovora ustanovljen kraći rok od zakonskog da sklope pisani ugovor sa „Grejanjem”, već se kupcima koji imaju zaključen ugovor nameće rok od dve godine da zaključe novi ugovor pod novim uslovima. Dakle, i jedni i drugi mogu ostati bez usluge ako ugovor ne zaključe u ovim rokovima, a obaveza zaključivanja ugovora odnosi se i na kupce koji su isključeni sa mreže.
Ovom istraživaču nije poznato da li je po ovom osnovu bilo kome obustavljena usluga, ali mu je poznato iz javnih izvora da je „Grejanje” u novembru 2016. godine najavila slanje ugovora na 12.000 kućnih adresa svojih korisnika[1]. Ispitani potrošači tvrde da ih nisu dobili, a predsednik pančevačkog udruženja građana SPAS Bogica Stakić vratio je svoj primerak „Grejanju” uz gomilu primedbi na ugovorne odredbe. Nikada nije dobio novi ugovor, a usluga mu nije uskraćena.
Unapred pripremljen i odštampan tekst ugovora koji je 2016. i 2017. godine ponuđen Stakiću i drugim pančevačkim kupcima toplotne energije na potpisivanje pun je problematičnih klauzula, a ovde ćemo se baviti samo onim u kojima „Grejanje” „solira” u odnosu na ionako problematičan legalni okvir iz Odluke.
U članu 1 Ugovora konstatuje se da ugovorne strane imaju obavezu njegovog zaključenja u skladu sa Zakonom o energetici. U ništavom stavu 2 člana 2 se navodi da „ugovorne strane saglasno konstatuju da je ugovorni odnos o pružanju komunalne usluge nastao korišćenjem komunalne usluge, odnosno početkom pružanja komunalne usluge.” Dakle, „Grejanje” bi da ustanovi retroaktivno dejstvo Ugovora. Ako ugovorni odnos po samom Ugovoru nastaje ex lege, a znamo da to od 2014. godine više nije moguće upravo na osnovu Zakona o energetici, čemu onda Ugovor služi? Očito da bude šarena laža.
Članom 13 Ugovora je predviđeno da se „na sve što nije regulisano ovim Ugovorom, primenjuje neposredno Odluka, relevantni zakonski i podzakonski propisi i opšti akti Energetskog subjekta.” Opšti akti Energetskog subjekta ne mogu ovde da se pominju, jer po članu 13 Zakona o komunalnim delatnostima samo odluka skupštine jedinice lokalne samouprave može neposredno da se primenjuje na ugovorne odnose vršioca komunalne delatnosti sa korisnicima komunalnih usluga kao opšti uslovi poslovanja.
Na posletku, članom 16 Ugovora je predviđeno da su ugovorne strane „saglasne da se ugovorni odnos nastavi i ukoliko se promeni način obračuna cene toplotne energije”. Takva klauzula suprotna je članu 89 Zakona o zaštiti potrošača, i direktna je posledica zloupotrebe monopolskog položaja na tržištu. Šta će da se desi ako se potrošač-kupac ne saglasi sa ovakvom klauzulom ili ako se ne saglasi sa promenom cene? Ako se ne saglasi, on na osnovu Odluke ostaje bez usluge ali sa obavezom da plaća fiksni deo kao da ima uslugu. A ako se ne saglasi sa cenom – na šta ima pravo po članu 89 Zakona o zaštiti potrošača, uz pravo na jednostrani raskid ugovora – moraće da trpi promenu cene, neće imati pravo na raskid ugovora a neće moći ni da promeni pružaoca usluge, barem ne istovrsnog, jer je „Grejanje” u monopolskom položaju i iskorišćava ga da zaključa potrošača u ugovoru.
Iz svega navedenog se može izvući zaključak da se u pogledu sklapanja ugovora i uslova ugovornog odnosa potrošači ništa ne pitaju, tj. da im se ne pruža nikakva autonomija volje ako hoće da svoju ex lege ugovornu vezu sa „Grejanjem” ozvaniče u pisanoj formi odnosno da postojeći ugovor zamene novim kako ne bi ostali bez usluge. Potrošaču se, kako vidimo, ne omogućuje pravo na otkaz trajnog dugovinskog odnosa odnosno pravo na raskid ugovornog odnosa usled promene uslova pod kojima je ugovor zaključen, a ta prava bi on morao da ima po Zakonu o obligacionim odnosima i Zakonu o zaštiti potrošača. Potrošač po Odluci nema pravo ni na trajno isključenje sa toplovodne mreže tj. nema pravo na otkaz ugovora ako ne pristane na izmenu cene ili ugovornih uslova koje mu diktira lokalna samouprava u korist „Grejanja” kao monopoliste u vlasništvu te iste lokalne samouprave. A kako ćemo videti, i za raskid (odnosno otkaz) i za isključenje važe posebni uslovi koji su ustanovljeni Odlukom i opštim aktima „Grejanja”. Videćemo takođe da su posledice otkaza, trajnog isključenja sa sistema i obustave isporuke potpuno iste.
U sledećem nastavku, 12. novembra: Prestanak ugovora o grejanju i isključenje – zakonska regulativa
[1]http://pancevo.mojkraj.rs/vesti/drustvo/item/3946-jkp-grejanje-dostavlja-ugovore-na-kucnu-adresu
Tekst je preuzet iz studije Jovana Ristića „NEVIDLJIVI ZAKON (neprimenjivanje propisa o zaštiti potrošača usluga od opšteg ekonomskog interesa pred sudovima u Beogradu i Pančevu)”, koju je oktobra 2020. godine objavilo Udruženje potrošača i bankarskih klijenata Efektiva, Beograd, uz podršku Centra za evropske politike, Naleda i European Western Balkans, kroz projekat „Pripremi se za učešće” koji finansira Delegacija Evropske unije u Srbiji.
Pančevo Si Ti će u narednim mesecima objavljivati delove knjige koji se odnose na nezakonit rad JKP „Grejanje” (naplata fiksnog dela cene grejanja isključenim potrošačima) i na praksu sudova u Pančevu po ovom pitanju. Oprema teksta redakcijska.
Jovan Ristić (1973, Beograd) je diplomirani pravnik, angažovan u udruženju potrošača Efektiva. Pravna specijalnost su mu usluge od opšteg ekonomskog interesa i izvršni postupak. Dugo je bio agencijski i istraživački novinar, i prevodio je sa engleskog jezika.
