Pitajte popa zašto Sv. Sava nije tvorac prosvete i nije svetac zaštitnik znanja i tu će on jednom rukom odmahnuti da vas odagna kao Đavola, a drugu će iz opreznosti zadržati u džepu.
Pop možda i sluti da je Sv. Sava kultna prevara starih kaluđera i vernih apologeta iz XX veka, vojvođanskih građanskih Srba i nacionalističkih političara od XVI do XXI veka. Nekad to beše i korisno, a danas je pogibeljno. Bilo je korisno kada je Savin kult njegovih neistinitih doprinosa i osobina služio kao model za dizanje političkog pojma o pravu na slobodu i jedinstvu novostvaranog „srpskog” naroda izdvojenog iz prethodne slovenske regionalne plazme, zajedno sa stvaranjem drugih slovenskih nacija. Sava je bio koristan kao zastava slobode i dokaz da Srbi imaju makar jednu identitetsku organizaciju kada su već državu izgubili sa osmanskom najezdom i uporednim boravkom na teritoriji Austrije, Mađarske, Rumunije i Italije. Njegove „mošti” iz manastira Mileševe u Raškoj je spalio osmanski general Sinan paša u Beogradu 1594. godine ne zato što je Sava bio hrišćanski fundamentalista, već zato što je na anti-turskim ustaničkim zastavama Srba iz Banata bila njegova slika iznesena iz pravoslavnih manastira i crkava kao prvog nadbiskupa bivše države Raške. Drugu zastavu nisu imali, imaće je tek 1848. godine kada stvore Vojvodstvo Srbiju.
Sava je hegelijanski dokaz da se ponekad svetla istorije pale tamnim palidrvcima. A Sava je postao smetnja kada je prosveta postala civilno znanje a ne versko „učenje” i kada je državna sloboda stvorenih Srba zatražila otvoreno demokratsko društvo bez patrijarha kao pseudo predsednika. Još smo na pola puta.
Reći ću vam koje su neistine o Savi:
Prva neistina: Sava je tvorac prosvete. Ne, Sava nije tvorac prosvete. Ako je savremeni sistem obrazovanja državni program „prosvetljavanja” učenika naučnim znanjem o prirodi i društvu zaključno sa filozofijom slobodnog društva, onda je Savina prosveta neznanje. Savino znanje je srednjevekovna vizantijska egzegetička interpretacija Biblije i ništa više, koju je izložio u Žičkoj besedi o pravoj veri. On nije znao za hinduistički i budistički pojam „prosvetljenja”, koju će Evropa da preuzme i razvije posebno u Luterovoj i Kalvinovoj reformaciji, niti je ikada tu reč upotrebio. Kod nas će tu reč 500 godina posle Save da upotrebe vojvođanski Srbi u XVIII veku i potom će se rasejati po svim pokrajinama. Njen najveći promotor biće Vojvođanin Dimitrije (Dositej) Obradović, ujedno i prvi veliki srpski zastupnik zajedničke jugoslovenske države.
Sava nije učestvovao u opismenjavanju naroda, i u Raškoj nije bilo ničega što bi odgovaralo „ dramatičnom povećavanju osnovne pismenosti u Evropi između 1000. i 1300. godine, posebno u gradovima”, koje je istakao Džozef Linč u svojoj Istoriji srednjevekovne crkve.
Ali, ne sme se smetnuti s uma da je Sava postajao simbol političke samosvesti Slovena izvan Raške, u južnoj Ugarskoj, u današnjoj Vojvodini, već za svog života u XIII veku kada su oni osnivali nove ćirilo-metodičke manastire diveći se princu iz Raške države. Po Radoslavu Grujiću iz zbornika Vojvodina, tom I, iz 1939. godine, ti samostani su po legendi: manastir Mesić kod Vršca (oko 1225. godine) kog je osnovao hilandarski kaluđer Arsenije Bogdanović i koga je Sava imenovao za igumana, zatim manastir Zlatica kod Bele Crkve u Banatu, manastir Kovilj u Bačkoj – svi iz XIII veka, i potom manastiri iz sledećeg veka poput Velike Remete na Fruškoj gori i manastira Vojlovica kod Pančeva iz 1383. godine. I kada su Srbi u Sremskim Karlovcima u Vojvodini počeli od 1734. godine da slave Savu kao verskog prosvetitelja, oni su to činili sa planom da osiguraju pred Bečom dizanje školskog sistema na srpskom jeziku. To su i učinili u Karlovcima, Segedinu, u Zemunu, Sent Andreji i u drugim mestima sa srpskim življem. Sava im je tada bio više politički potreban, a manje kao nadahnuće verskog znanja. To su ponovili i Srbijanci u Turskoj kada je Sovjet Knjaževstva Srpskog 1840. godine odlučio da se započne sa proslavom „Savindana”.
Danas više nema razloga da ikoga politički obmanjujemo Savom. Sava je hrišćanski apologeta i verski učitelj. Popovi manipulišu teološkom rečju „prosveta” da bi pod njom ostavili teologiju u školama i društvo objašnjavali kategorijama hrišćanske biblijske teogonije i etike. I zato bi država morala u Srbiji da ukine svetosavski Dan prosvete, jer Sava nije savremena prosveta, već je on stara religija i mesto mu je u verskoj školi. Srbija još nije potpuna sekularna država. Svakako da bi kao prvi simboli nove prosvete mogli biti Dositej Obradović i Vuk Karadžić.
Reč „prosveta” i „buđenje” su hinduistički i budistički pojmovi koje je hrišćanstvo preuzelo sa deformisanim značenjem u odnosu na Sidartu Gautamu. Sava nije znao za budistički pojam prosvetljenja koju će Evropa da preuzme i razvije posebno u Renesansi i Luterovoj i Kalvinovoj reformaciji, niti je ikada tu reč upotrebio.
U terminologiji srpskih teologa „prosveta” je sticanje popovskog znanja kako da se živi saglasno sa judeo-hrišćanskim zapovestima i oni odbacuju bilo koje znanje izvan religije i interpretacije grčke konstrukcije hrišćanstva. Zato i jesu ortodoksi, jednoumnici su. U hinduizmu, a budizmu posebno, „prosvetljenje” je individualno traganje za „istinom” koje se svodi na otklanjanje patnji prouzrokovanih našom nesposobnošću da živimo kako želimo. Lek je, paradoksalno, u odricanju od spoljnjeg života, ali na putu ka njemu sve Gautamine tvrdnje i preporuke kako da se stigne do blaženstva podležu empirijskim proverama i ličnom iskustvu. Budizam je nemoguć bez empirije i nijednu Gautaminu tvrdnju ne uzima zdravo za gotovo i odbacuje istinu zasnovanu na poštovanju autoriteta. To hrišćanstvo ne podnosi zbog svojih mitova i legendi i vekovima je ubijalo gnostičare, empiričare i mučilo nauku. Otuda je loše što u srpskom jeziku, za sada, nema zamene za reč prosveta drugom reči koja bi podrazumevala nereligijsku interpretaciju sveta uz nereligijsku analizu i same religije kao sistema. Makar i iz poštovanja prema budizmu. Pokušajte da reč prosveta zamenite sinonimom iz srpskog jezika i uverićete se da će te dosta znoja proliti bez željenog ishoda. Mi nemamo integrativnu, zbirnu, sveobuhvatnu reč za znanje, nesputano učenje i slobodne škole.
Spisak nastavnih predmeta na Pravoslavno bogoslovskom fakultetu u Beogradu dokazuje odsustvo stvarne prosvete. Na njemu gotovo da nema nijednog predmeta koji se predaje na fakultetima Univerziteta u Beogradu, ali ni brojnih predmeta i kurseva koji se predaju na katoličkim, protestantskim i islamskim univerzitetima. Crkvene istorije i filozofije ima, ali nema političke istorije, nema književnosti, etnografije, političke ideologije, ekonomije, astronomije, sociologije, biologije, fizike, geologije, hemije, etike, metodologije nauka, geografije, urbanizma, arheologije, antropologije (osim „hrišćanske”), psihologije (osim „hrišćanske”), pedagogije(osim „hrišćanske”), kaligrafije, matematike, statistike, građevinarstva, komunikologije, prava, umetnosti, teorije države, niti ima ijednog kursa o istorijskom i savremenom odnosu hrišćanstva i nauke, i teološkim dilemama u globalnom društvu. A nešto od toga je nekada bilo, kao kod sremsko-karlovačkog patrijarha Georgija Brankovića, koji je u fruškogorskom manastiru Hopovu osnovao 1893.godine monašku školu sa savremenim predmetima i ekonomijom. Pop je danas diplomac socijalnog slepila i ignorant progresa empirijske nauke. A Univerzitet toleriše versku školu koja ne razume da je reč „univerzitet” sinonim za „sveznanje” i „svepostojanje” i da se ona odnosi na savremenu zbirnu celinu empirijskih nauka i beskrajnu filozofiju, a ne na padanje na kolena pred Bogom.
Da li ima veće štete od nasilnog Aleksandrovog ujedinjavanja vojvođanskih eparhija i Karlovačkog autokefalnog srpskog patrijarhata sa srbijanskim eparhijama i Beogradskom Mitropolijom 1920.godine? Zar to nije dovelo do obaranja prosvetnog poleta i kulture u njima i prinude da slede nacionalističku i ratnu osvajačku politiku neprosvetne beogradske Bogoslovije sve do ovog časa kada čitate ovo pitanje? Možda nije čudno da je Srpska pravoslavna crkva stekla puni pravni subjektivitet tek 1929. godine sa Zakonom o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi (Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 269/1929).
I da završim, cela dinastija Nemanjića nije prosvetna jer nije podigla nijednu školu, nijedan univerzitet i nijednu biblioteku kakvih je u to vreme u Evropi bilo na desetine, a među muslimanima na stotine. Za vreme Nemanjića nije napisana među Srbima nijedna knjiga o prirodi, društvu i religiji kakvih je u XII, XIII i XIV veku pod uticajem Tome Akvinskog, Abelarda, Bekona, Bonaventure, Joakima iz Fjore, Bernarda iz Klervoa, Zigerta i drugih teologa na univerzitetskom Zapadu bilo na stotine. I lomača je bilo. Prvu biblioteku je tek 100 godina posle Save osnovao Dušan Nemanjić, ali ne u svom carstvu, ne među Srbima, već u Dubrovniku, da bi tamo školovao mladiće iz uglednih porodica radi državnog posla. Nemanjići su rušili gradove a osnivali manastire, i to je uticalo da nemaju javne prosvetne ustanove za narod dok patrijaršije nisu stolovale iz gradova već iz zatvorenih manastira u Žiči i Peći. Tu bezobzirnost je u XX veku ponovio Aleksandar I Karađorđević kada je radi dizanja Meštrovićevog spomenika Neznanom junaku na Avali uništio ostatke srpskog grada Žrnova.
U sutrašnjem nastavku: Sveti Sava nije tvorac škola i nije teolog
* * *
Tekst je preuzet iz knjige Moj Bog – pitajte popa dr Dragana Veselinova (profesora Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu), koja je februara ove godine izašla u izdanju Nove Pobjede iz Podgorice. Od 53 medaljona, tematskih odeljaka, ovo je 36. Pančevo Si Ti će objaviti ovaj tekst u šest nastavaka, svakog dana do subote, 19. marta.
Ilustracije i oprema teksta su redakcijski.
