Iščezla naselja južnoga Banata

Ne može se reći da su naši krajevi oduvek bili pitomi, pogodni za život i primamljivi za naseljavanje. Povrh toga što je područje na kome obitavamo zajedno s njegovom neposrednom okolinom pre nekoliko vekova bilo močvarno i vodoplavno, ono se nalazilo na samoj granici s Otomanskom imperijom, pa je stoga bilo direktno izloženo ne tako retkim ratnim sukobima i najezdama Turaka preko Dunava. Tako su naselja koja su ljudi uspostavljali u ta davna vremena imala više privremeni nego stalni karakter.

Otputujemo li u prošlost još dalje od 18. veka u kome je, takoreći, počelo masovnije doseljavanje stanovništva na sam jug Banata, pripitomljavanje ovog dela Panonije kao i uobličavanje mesta u kojima danas živimo, doznaćemo da je u blizini Pančeva postojao jedan značajniji centar koji je prema nalazima Rudolfa Šmita čak bio i kraljevski grad. Naime, na prvi pomen Pančeva nakon najezde Tatara 1242. zbog koje je naša varoš u narednim vekovima najverovatnije izgubila pre toga stečeni status velikog trgovačkog središta, nailazi se tek 1430. godine. Tada je Matija Talovac, beogradski kapetan i kovinski župan, inače rodom Dubrovčanin, u svojoj povelji pisao o Pančevu kao o naselju „Pančal kod Torniste”. Feliks Mileker bio je mišljenja da je Tornista bio naziv tvrđave u južnom delu brestovačkog atara, dok je Mihovil Tomandl smatrao da je utvrđenje i naselje po imenu Trnište postojalo između Omoljice i današnjeg Ivanova. Jovan Ilić je, pak, s priličnom sigurnošću izneo tezu da je Tornista bila smeštena na lesnoj terasi u ataru Omoljice ili Starčeva naspram Vinče. Treba reći kako je u to vreme i Kovin bio važniji od Pančeva imajući u vidu da je u njemu bilo sedište županije kojoj je naš grad pripadao.

Austrijski popis Banata za sada nam pruža najdragocenije podatke o tadašnjim naseljima Pančevačkog distrikta. Istoričar Sreta Pecinjački u svojoj knjizi ih je tabelarno prikazao i naveo koliko domaćinstava je u njima prebivalo. U Distriktu je ukupno bilo 36 naselja sa 776 domaćinstava. Taj broj je bio dosta manji u odnosu na 1688. i 1689. godinu i to čak za 20 naselja ili preko 1200 domaćinstava. Zanimljivo je da na spisku nema pojedinih starih i poznatih sela poput npr. Dolova i Crepaje, ali se pojavljuju brojna danas nepostojeća: Želj, Zeljdoš, Zovik, Naritak, Regestovo, Crnoselište. Tu su i Veliki i Mali Uzdin, ali i Veliko i Malo Bavanište uz još dva mesta nejasnog naziva. U 1718. godini negativan trend se nastavlja i 14 naseobina iščezava. Dimitrije Ruvarac u „Opisu Temišvarske eparhije 1727. godine” u mesta koja su opstala u godinama posle popisa ubraja i Crvenku kod Kovina u čijoj blizini i dalje postoje istoimeni breg, bara i vikend naselje. Kada je Regestovo u pitanju ono je kao naseljeno mesto zabeleženo još 1452. Nalazilo se u blizini današnjeg Starčeva, između Vojlovice i Omoljice, 1717. je imalo četiri doma, a već tri godine kasnije devet porodica se odatle preselilo u Belegiš. Naritak je po prethodno pomenutom popisu s početka 18. veka imao 17 domova, a kasnije je taj naziv označavao samo potes u pančevačkom ataru. Iza sefkerinskog atara ka severu nekada je, pak, ležala pustara Ravanda ili Ravando na koju su se oslanjali seoski pašnjaci. Često se susrećemo s upravo tom vrstom tragova o nekadašnjim južnobanatskim naseobinama, njihova imena uglavnom su postala obeležja za delove atara, pustare ili predijume.

Predijum Zeldoš u blizini Banatskog Novog Sela prikazan na karti nastaloj između 1763. i 1787. godine (izvor: mapire.eu)

Međutim, mnoga su sela trajno ostala upamćena po prezimenima koja su rodonačelnici familija dobijali na osnovu njihovog prvobitnog prebivališta. Upitamo li se odakle porodična imena Kozlovački, Željski, Verovački, Kevrešan ili Kendereški, istraživanje će nas odvesti u pravcu mesta kojih više nema na karti, a to su Kozlovac, Želj, Kevereš, Kendereš, Verovac. Među naseljima koja se pojavljuju u trouglu Pančevo-Dolovo-Crepaja na kartama iz prve polovine 18. veka našao se i Kozlovac. O njemu nema mnogo podataka, ali je sigurno da je bio smešten nadomak Crepaje u kojoj se još uvek čuva uspomena na ovaj toponim, i to kroz naziv lokalnog košarkaškog kluba. Želj je daleko starije mesto od susednog Opova s obzirom na to da se pominje već 1334. godine, a njegov najbliži komšija tek s kraja 17. veka. Negde oko 1568. Želj je bio čifluk Ali-bega, upravnika đulskog sandžaka. U njemu su kao darodavci Pećke patrijaršije bili zabeleženi ovi stanovnici: knez Petko, Tima Borojević, Peja, Ostoja i Aćim, te Vesela i Despina. Opovo se prvi put u istorijskim izvorima pojavljuje 1672. i već je tada bilo brojnije od Želja. Od 1723. pa nadalje Želj nestaje kao naselje jer se njegovo stanovništvo raseljava. Kevereš ili Keveriš kraj Vršca iščezava krajem 18. veka, a njegovi žitelji sele se u Pavliš. U ataru zrenjaninskog sela Ravnog Topolovca iliti Katarine nekada davno postojalo je mesto po imenu Kendereš. Verovac i Đurđevac Starčevci i Bavaništanci koji se bave poljoprivredom danas znaju kao potese u ataru, mada su davno i na njihovom mestu stanovali naši preci. Drobnjaković i Mileker su izneli tvrdnju da su Bavanište i Verovac spojeni nakon 1761. godine i da im je tom prilikom pridodat deo obližnje pustare Kraljevac. Tada je konačno zaokružen novi atar za današnje Bavanište koje je tada naseljeno Srbima iz Kovina, Gaja, Dubovca i Sakula, ali i iz drugih krajeva.

Ola, Jenovac i Govedarovac takođe su naseobine s kojima se možemo sresti na starim mapama. Ola je već na karti iz 1723-25. ucrtano kao nenaseljeno mesto, dok je Jenovac smešten severno od Pančeva a istočno od Jabuke tada označen kao nastanjen. Govedarovac se isto nalazio između Jabuke i Pančeva, prvi nemački doseljenici su u njemu živeli u zemunicama da bi se od 1772. do 1775. raselili u Jabuku, Sefkerin i Glogonj, pa je pomenuto naselje postalo pustara.

Položaj Govedarovca u odnosu na Jabuku prema mapi za period između 1763. i 1787. (izvor: mapire.eu)

Usled austrougarske odluke o naseljavanju podunavskih ritova južnog Banata s ciljem podizanja nasipa donete oko 1867. godine, oblikuju se nova sela u blizini Pančeva. Kod Opova se uspostavlja naselje Kenigsdorf, a u Pančevačkom ritu nastaju Gizelhajm i Albrehtsdorf. Slaba odbrana od Dunava je brzo dovela do njihovog plavljenja i primorala žitelje na iseljenje. Isti problem imala su tada novoosnovana mesta kod Pančeva – Marijenfeld, Đurđevo i Ivanovo koje je jedino od njih uspelo da razvije sopstveni održivi odbrambeni sistem ustava i nasipa i opstane do danas. Marijenfeld je bio pozicioniran jugozapadno od Starčeva. Tu je naseljeno oko 200 nemačkih i slovačkih porodica pretežno iz Hajdučice. Poplave su potpuno uništile to selo, a njegovi stanovnici su se trajno nastanili u Vojlovici koja je formirana u leto 1883. pod nazivom Hertelendyfalva datim u čast grofa Jožefa Hertelendija. Crkvene matične knjige evangeličke parohije u Marijenfeldu na koje se nastavljaju vojlovičke danas čuva Istorijski arhiv u Pančevu. U maticama rođenih već 1878. godine se Marijenfeld počinje gubiti kao mesto rođenja, a javljaju se Starčevo i Pančevo. Od dana 25. marta 1883. se u njima po prvi put beleži Hertelendyfalva u kojoj je tog datuma rođena Ana Repert. Poslednje dete rođeno u Marijenfeldu i to u kući pod rednim brojem 9 upisano je 11. septembra iste godine, a krštenik se zvao Mišo Paulis.

Naslovna strana crkvene matične knjige krštenih evangelističke parohije u Marijenfeldu (izvor: Istorijski arhiv u Pančevu)

Od 1869. počinje doseljavanje Mađara, Bugara i određenog broja Nemaca u Đurđevo koje se nalazilo u Kovinskom ritu kraj Dunava. Prvi Mađari došli su iz Janošika, Jermenovca, Banatskog Novog Sela, dok su bugarski naseljenici bili rodom iz Banatskog Dvora. Osnovna zaduženja žitelja bila su izgradnja nasipa i isušivanje zemljišta. Iz Plandišta u Đurđevo 1870. stoga stiže 70 nemačkih porodica. Međutim, šest godina kasnije Dunav potpuno plavi ovo selo nakon čega se većina naroda vraća u rodni kraj, a manji broj ostaje i obnavlja uništene domove. Godine 1883. počinje veliki talas doseljavanja sekeljskih Mađara iz Bukovine, ali i oni vrlo brzo, suočeni s vodenom stihijom, bivaju prinuđeni da napuste Đurđevo. Oko 1887. pomenuti mađarski i bugarski živalj svoje novo naselje gradi na području današnjeg Skorenovca.

U 20. veku u južnom Banatu nastalo je samo jedno novo naselje koje se očuvalo do danas. Reč je o selu Putnikovu kod Uzdina koje su 1924. godine osnovali Srbi optanti iz Bate kod Budimpešte. Mesta kasnije nisu više iščezavala, ali su neka od njih promenila ime. Francfeld je tako dvadesetih godina prozvan Kraljevićevom, a nakon Drugog svetskog rata preimenovan u Kačarevo. Iako je prirodni priraštaj u našim krajevima sve manji, a iseljavanja u inostranstvo bivaju sve češća, onakva pustošenja i premeštanja naših naselja do kojih je dolazilo pre više stoleća, na sreću, danas nisu ni na vidiku.